کاروانسرا ترکیبی است از کاروان (کاربان) به معنی گروهی مسافر که گـروهـی سفر می‌کنند و سرای، به معنـی خـانـه و مکان.
هـردو واژه برگرفته از زبان پهلوی است. منابع تاریخی هخامنشیان را پایه‌گذار کاروانسراها دانسته‌اند؛ در روزگار اشکانی، ایستگاه‌های میان راه، و حمایت از کاروانیان اهمیت زیادی یافت و در اغلب جاده‌ها به‌خصوص جاده معروف ابریشم بناهایی شبیه کاروانسرا ایجاد گردید. در دوره ساسانیان به‌دلیل اقتصاد وسیع و گسترده، راه‌ها و امنیت کاروانیان اهمیت زیادی یافت؛ در نتیجه کاروانسراهای بسیاری در مسیر جاده‌ها و گذرهای اصلی بنا گردید. از دوره پادشاهی هخامنشی و اشکانی کاروانسرای شناخته‌شده‌ای در ایران باقی نمانده است ولی از زمان ساسانیان تعداد معدودی کاروانسرا باقی مانده که الگوی کاروانسراهای بعدی در دوره اسلامی قرار گرفته است.
فرم کاروانسراها در اقلیم‌های مختلف ایران
گرچه حیاط مرکزی شکل غالب کاروانسراهای ایران است ولی در مورد این نوع ابنیه نیز مانند ساختمان مساجد، مدارس با توجه به اقلیم هر منطقه از ایران گوناگونی‌های مختلف جهت تطبیق با شرایط اقلیمی به لحاظ فرم و نوع مصالح دیده می‌شود.
- \nکاروانسرا در سواحل جنوبی دریای خزر:\n
تعداد کاروانسراها در سواحل جنوبی دریای خزر در مقایسه با سایر مناطق اقلیمی ایران نسبتاً کمتر است. در این مناطق بارندگی زیاد، شرایط آب و هوایی محیط، آباد بودن کل منطقه، جمعیت نسبتاً زیاد و برخلاف سایر مناطق ایران، نزدیک بودن مراکز جمعیت و.... باعث شده تا نیازی به کاروانسرا به تعداد بسیار نباشد. با توجه به کاروانسراهای باقی مانده مشاهده می‌شود که اغلب کاروانسراها در این منطقه در مسیر ارتباطی بین فلات مرکزی ایران و شهرهای این سواحل بوده است. پلان کلی این کاروانسراها به تبعیت از فرم کلی کاروانسراها در مناطق گرم و خشک ایران، به‌صورت حیاط مرکزی ساخته شده است. ولی محل استقرار مسافران به‌صورت ایوان است تا کوران هوا که امری ضروری جهت تأمین آسایش انسان در این اقلیم است تأمین شود.
- \nکاروانسراها در کرانه شمالی خلیج‌فارس و دریای عمان:\n
اگرچه در این سواحل اکثر امور تجاری از طریق راه‌های آبی بوده، ولی انتقال کالا از بنادر به داخل کشور نیاز به جاده و بالطبع کاروانسرا داشته و کاروانسراهای نسبتاً زیادی بین بنادر خلیج‌فارس و دریای عمان و شهرهای مرکزی ایران وجود داشته است. در رابطه با فرم کالبدی کاروانسراهای این سواحل مشاهده می‌شود که «این کاروانسراها عموماً فاقد حیاط مرکزی بوده و شامل بنایی چهارگوش است با اتاق مرکزی صلیبی‌شکل و اتاق‌های جانبی یک سکوی سنگی دورادور ساختمان ساخته شده و همه اتاق‌ها به خارج بنا راه دارند.
- \nکاروانسرا در نواحی کوهستانی و مرتفع:\n
کاروانسراها در نواحی سرد کوهستانی جهت مقابله با سرمای شدید زمستان، غالباً فاقد حیاط مرکزی بوده‌اند و به‌جای حیاط مرکزی، دارای یک تالار وسیع جهت اسکان مسافران و در اطراف آن دالان‌های سرتاسری به‌منظور نگهداری چهارپایان بوده‌اند.
- \nکاروانسرا در دشت‌های فلات مرکزی:\n
زیباترین، مجلل‌ترین، وسیع‌ترین و بیشترین تعداد کاروانسراها در دشت‌های فلات ساخته شده و اکثر قریب به‌اتفاق آن‌ها دارای یک حیاط مرکزی و دو یا چهار ایوان بزرگ در جوانب حیاط هستند. در این کاروانسراها اتاق مسافران در اطراف حیاط مرکزی و اسطبل‌ها در پشت اتاق مسافران احداث شده است. اتاق مسافرین معمولاً چند پله بالاتر از حیاط بوده تا هم از ورود آب و گل به درون اتاق‌ها جلوگیری شود و هم از گردوخاک کف حیاط قدری دورتر باشند. مساحت اتاق‌ها غالباً از ده الی دوازده مترمربع تجاوز نمی‌کرده است. نور و تهویه اتاق‌ها از طریق بازشوی در ورودی و بعضاً پنجره آن تأمین می‌شده است. این اتاق‌ها در نداشته‌اند و در تابستان بازشوی آن توسط پارچه و در زمستان توسط زیلو پوشیده می‌شده است. در اکثر اتاق‌ها، بخاری دیواری برای گرم کردن فضا و پخت‌وپز وجود داشته است. بهترین و بزرگ‌ترین اتاق‌ها یا در پشت ایوان اصلی و یا در چهار زاویه کاروانسرا احداث می‌شده است.
ازجمله این کاروانسراها می‌توان به کاروانسرای زیبای خشکه رود در شهرستان زرندیه اشاره نمود. این بنای تاریخی که به شماره 1186 و در سال 1354 در فهرست آثار ملی کشور به ثبت رسیده است ازجمله آثار شاخص دوره صفوی است.
بنای کاروانسرا در جنوب غربی شهرستان زرندیه و در حدود 25 کیلومتری شهر مامونیه در حاشیه شاهراه مواصلاتی ساوه به بویین‌زهرا در استان قزوین قرار دارد. وجه‌تسمیه این بنای تاریخی از هم‌جواری آن با روستایی با نام خشکرود گرفته شده است که در حواشی بیابان به‌عنوان مرکز جمعیتی و سکونتگاهی وجود داشته است. این بنا ازجمله کاروانسراهای چهارایوانی و با صحن مرکزی است. دروازه ورودی بنا در ضلع شرقی واقع شده و در نمای بیرونی و در طرفین درگاه و جلوخان ورودی 10 حجره جهت استراحت مسافرین وجود دارد. پس از ورودی، به یک دالان وسیع می‌رسیم که در طرفین دالان دو سکو و چهار درگاه که به اتاق‌های جنب دالان راه می‌یابند قرار دارد و همچنین در این فضا دو راه‌پله جهت دسترسی به بام موجود است. در طرفین سقف دالان و جلوخان دو اتاق بزرگ و دو بهارخواب رو به حیاط وجود دارد که به‌وسیله یک راهرو باریک از روی سقف دروازه با یکدیگر ارتباط می‌یابند. پس از عبور از پیشخان ورودی، وارد حیاط کاروانسرا می‌شویم. فرم حیاط چهارضلعی مستطیل شکل بوده که طول آن شمالی‌جنوبی و عرض آن شرقی‌غربی است. در طرفین ایوان‌ها پنج ایوانچه وجود دارد که به اتاق‌هایی که جهت استراحت مسافرین در نظر گرفته شده راه دارد. در دیوار تمامی اتاق‌ها طاقچه و اجاق جهت پخت‌وپز تعبیه شده است. در پشت اتاق‌ها اسطبل (شترخان) وجود دارد و در فضای شترخان نیز حجره‌هایی جهت استراحت ساربانان قرینه با اتاق‌ها و ایوانچه‌ها قرار دارد. در مرکز حیاط کاروانسرا آب‌انباری جهت ذخیره و جمع‌آوری آب وجود داشته است که بخش زیادی از آن تخریب شده است.
عمده مصالح به‌کاررفته در ساخت بنا آجر با ابعاد 6×24×24 سانتی‌متر بوده و در ازاره‌های داخل و خارج کاروانسرا و اسطبل‌ها تا ارتفاع یک متر از سنگ‌های صیقلی استفاده شده است.
سطح پشت‌بام، کف ایوان‌ها و اتاق‌ها با آجر و اطراف حیاط در جلوی ایوان‌ها با سنگ مفروش شده است و دیوار اتاق‌ها دارای اندود گچ بوده است.
ازجمله تزیینات به‌کاررفته در بنا مقرنس‌کاری گچی و آجری نیم گنبد جلوخان ورودی و کلمات یا علی مدد در بدنه جنوبی جلوخان با نماکاری آجری است.
* گزارش از زهرا رنجبر آزاد کارشناس ارشد مرمت ابنیه و بافت‌های تاریخی
انتهای پیام/
